top of page
new york times 27 10 1929_edited.jpg

MUZYCZNY ŚWIAT GERSZONA EFROSA

MUZYKA KANTORÓW Z POLSKI, AMERYKAŃSKI SEN I DOSKONAŁA OPOWIEŚĆ O PASJI, KTÓRA NIE PRZEMIJA

Zapraszamy do odkrywania muzycznego świata Gerszona Efrosa - kantora i kompozytora, który na przełomie XIX i XX wieku żył w Polsce, Palestynie i USA. Pozostawił po sobie monumentalną Antologię muzyki synagogalnej. Znaleźliśmy w niej utwory wielu kantorów i kompozytorów związanych w dawnych czasach z ziemiami polskimi. Dzieła te przetrwały do dzisiaj dzięki ogromnej pracy Efrosa po jego emigracji do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.


Razem z doskonałymi polskimi zespołami śpiewaczymi, przygotowaliśmy programy koncertów, w ramach których wykonujemy muzykę, jaka brzmiała kiedyś w synagogach nie tylko w wielkich miastach, jak Warszawa czy Łódź, ale także mniejszych miejscowościach i wioskach. Zapraszamy także do śledzenia naszych aktywności w mediach społecznościowych i internetowych oraz obejrzenia filmu edukacyjnego!


Celem koncertów nie jest tylko przypomnienie muzyki i jej twórców. Wspólnymi działaniami chcemy pokazać, jak inspirujące okoliczności mogą zostać stworzone nawet bardzo daleko od domu, jak różnorodna kultura jest piękna i buduje naszą tożsamość oraz jak jej zrozumienie pozwala lepiej rozumieć innych ludzi.

foto fragment mapy.jpg

NASZE DZIAŁANIA

POZYSKANIE NUT

Przeanalizowaliśmy setki stron materiału muzycznego i wybraliśmy najpiękniejsze utwory Gerszona Efrosa oraz kantorów, którzy działali na ziemiach polskich. Nad tymi dziełami będziemy pracować najbliższe miesiące. Wszystkie zabrzmią w Polsce po raz pierwszy od czasów wojny.

POPULARYZACJA

Folder, film edukacyjny, media społecznościowe, patroni medialni - tak będziemy popularyzować postać Gerszona Efrosa, nie tylko jako muzyka, ale także jako człowieka, który swój amerykański sen wykorzystał dla dobra ludzi na całym świecie.

PRÓBY I WARSZTATY

To podczas nich będziemy zgłębiać kulturę amerykańską, żydowską i polską. Razem z przeszło 150 śpiewakami stworzymy interpretacje dzieł z Antologii Gerszona Efrosa, które kiedyś rozbrzmiewały w wielkich miastach, różnych miejscowościach, a nawet w wioskach.

KONCERTY

We wrześniu i październiku zaprosimy Państwa na niezwykłe koncerty muzyki synagogalnej. Renomowane miejsca, doskonałe chóry i muzyka Gerszona Efrosa w programach koncertów - zapraszamy do Łodzi, Warszawy, Szczecina i Wrocławia.

AKTUALNOŚCI

KAMPANIA NA FACEBOOKU

W listopadzie i grudniu przeprowadziliśmy kampanię na portalach społecznościowych, aby informacje o Gerszonie Efrosie dotarły szeroko do użytkowników w Polsce, zainteresowanych muzyką i tradycją. Dziękujemy za tysiące reakcji!

post facebook
foto koncert wroclaw

NADZWYCZAJNY KONCERT HAWDALOWY W SYNAGODZE POD BIAŁYM BOCIANEM

Ostatnim koncertem, w ramach którego zabrzmiały utwory Gerszona Efrosa, był Nadzwyczajny Koncert Hawdalowy w Synagodze pod Białym Bocianem we Wrocławiu. W wykonaniu jedynego chóru synagogalnego w Polsce i dla licznej publiczności zabrzmiały utwory z kręgu tradycji żydów polskich i niemieckich.

MUZYNA NOWEJ SYNAGOGI: GERSZON EFROS W SZCZECINIE

W programie finałowego koncertu Międzynarodowych Dni Muzyki Żydowskiej w Szczecinie 19 października 2023 zabrzmiały utwory Gerszona Efrosa, w szczególności nawiązujące do przedwojennej Nowej Synagogi przy ul. Zielony Szaniec. Wystąpił Chór Politechniki Morskiej w Szczecinie pod dyrekcją Sylwii Fabiańczyk - Makuch oraz kantor Isidoro Abramowicz.

foto koncert szczecin
foto koncert warszawa.jpg

KONCERT "WIELKA NIEOBECNA" W MUZEUM POLIN W WARSZAWIE

15 października w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie odbył się kolejny koncert, do programu którego zostały włączone utwory Gerszona Efrosa. Tym razem śpiewał je Match Match Ensemble pod kierownictwem Lilianny Krych.

FOLDER INFORMACYJNY

Przygotowaliśmy specjalny folder informacyjny, w którym zamieściliśmy biografię Gerszona Efrosa oraz podstawowe informacje o naszym projekcie. W setkach egzemplarzy rozdajemy go na każdym z koncertów, podczas których mogą usłyszeć Państwo jego muzykę.

foto folder.jpg
foto koncert lodz

PREMIERA TWÓRCZOŚCI GERSZONA EFROSA W POLSCE

W dniu 12 września 2023 podczas Festiwalu Czterech Kultur w Łodzi odbył się pierwszy koncert w powojennej historii Polski, w ramach którego wykonane zostały utwory Gerszona Efrosa. Kościół Ewangelicki św. Mateusza wypełniony był po brzegi. Wykonawcami byli: Chór VRC, Joanna Maluga, Jakub Stefek i Piotr Czechowicz.

fot. HaWa

WARSZTATY Z CHÓREM VRC

Joanna Maluga z Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina w Warszawie oraz kilkudziesięciu śpiewaków z Chóru VRC pracowali nad kolejnymi utworami Mojżesza Fromberga, Adolfa Kaczko, Leo Lowa i Gerszona Efrosa. 3 września 2023 spotkaliśmy się w DK Kadr w Warszawie, aby poznać historię Efrosa i jego "Antologii".

foto warsztaty vrc
foto warsztaty match

WARSZTATY Z MATCH MATCH ENSEMBLE

W końcówce sierpnia odbyły się pierwsze warsztaty w ramach naszego projektu. Razem z Match Match Ensemble, Lilianną Krych oraz rabinką Małgorzatą Kordowicz poznaliśmy historię muzyki żydowskiej w jej polskim i amerykańskim kontekście oraz pierwszy raz odczytywaliśmy utwory Gerszona Efrosa.

UTWORY Z ANTOLOGII EFROSA W PROGRAMIE KONCERTU FESTIWALU CZTERECH KULTUR W ŁODZI

Z przyjemnością zapraszamy na pierwszy koncert podczas którego zostaną wykonane utwory synagogalne z Antologii Gerszona Efrosa. Dzięki naszej współpracy z Centrum Dialogu im. Marka Edelmana obędzie się on 12 września br. w kościele św. Mateusza w Łodzi.

Więcej szczegółów oraz program Festiwalu dostępny jest na stronie: www.4kultury.pl

foto plakat lodz
foto krecenie filmu.jpg

FILM EDUKACYJNY O GERSZONIE EFROSIE

Odwiedziliśmy Serock, Łódź i Warszawę oraz kilka mazowieckich wiosek podróżując polskimi śladami Gerszona Efrosa. W filmie opowiadamy o życiu i twórczości Efrosa w pięknych sceneriach! Na zdjęciu nasz koordynator merytoryczny Jakub Stefek oraz Rafał Chojnacki z Peuna Qlatka.

GERSZON
Watch Now

HARMONOGRAM KONCERTÓW

W programach tych wydarzeń znajdą się utwory Gerszona Efrosa

12.09.2023, WTOREK, FESTIWAL CZTERECH KULTUR W ŁODZI

Koncert "Muzyka Nowej Synagogi"

Kościół Ewangelicko-Augsburski św. Mateusza w Łodzi, ul. Piotrkowska 283

Chór VRC, Joanna Maluga - dyrygent

Jakub Stefek - organy

Więcej informacji: 4kultury.pl

15.10.2023, NIEDZIELA, MUZEUM POLIN W WARSZAWIE

Koncert w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie

Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, ul. Mordechaja Anielewicza 6, Warszawa

Match Match Ensemble, Lilianna Krych - dyrygent

Jakub Stefek - organy

Więcej informacji: polin.pl

19.10.2023, CZWARTEK, MIĘDZYNARODOWE DNI MUZYKI ŻYDOWSKIEJ W SZCZECINIE

Koncert "Muzyka Nowej Synagogi: Gerszon Efros"

Kościół Ewangelicko-Augsburski pw. Świętej Trójcy w Szczecinie, ul. Energetyków 8

Chór Politechniki Morskiej w Szczecinie, Sylwia Fabiańczyk - Makuch - dyrygent

Isidoro Abramowicz - kantor

Jakub Stefek - organy

Więcej informacji: spotonart.com

23.11.2023, CZWARTEK, NADZWYCZAJNY KONCERT HAWDALOWY WE WROCŁAWIU

Nadzwyczajny Koncert Hawdalowy

Synagoga pod Białym Bocianem we Wrocławiu, ul. Włodkowica 7

Chór Synagogi pod Białym Bocianem, Stanisław Rybarczyk - dyrygent

Isidoro Abramowicz - kantor

Jakub Stefek - organy

Więcej informacji: proarte.org.pl

lodz XIX wiek.jpeg

GERSZON EFROS

Wydaje się, że istnieją dwa rodzaje ludzi. Ci pierwsi cenią sobie stabilność i spokój. Nie podejmują zbyt wiele spontanicznych decyzji, a nad życiowymi wyborami potrafią dyskutować tak długo, aż przedmiot rozmyślań staje się nieaktualny, albo sprawa wyjaśni się sama. Stałość jest ważnym elementem nie tylko ich życia, ale także życia wielu innych osób, które mogą na nich polegać.

Drugi rodzaj ludzi uwielbia zmiany. Kiedy osiągają cel, do którego dążą, niedługo się nim cieszą. Od razu wynajdują kolejne zajęcia, zapalają się do nowej idei, rzucają się w wir nieznanych doświadczeń. Stanowią niewyczerpane źródło inspiracji dla swojego otoczenia. Chociaż czasem są zmęczeni, ich energia do działania potrafi pokonać każdą przeszkodę.

Najtrudniej jest połączyć te dwa światy – stałość i konsekwencję oraz odwagę i spontaniczność. Potrzeba naprawdę wyjątkowych umiejętności, aby z jednej strony utrzymywać i pielęgnować to, co się zbudowało, a z drugiej strony wciąż wyszukiwać dla siebie najlepsze okoliczności do życia i rozwoju.

Ta historia jest o człowieku, któremu się to udało. W pełni wykorzystując nadarzające się okazje, konsekwentnie realizował dzieło swojego życia. Nie wahał się udawać w daleką drogę, jednocześnie zabierając ze sobą to, co najbardziej wartościowe. Doceniał różnorodność świata i ludzi, których spotykał na swojej drodze. Kiedy w końcu znalazł swoje upragnione miejsce na ziemi, zrobił wszystko co mógł, aby te niezwykłe doświadczenia utrwalić na zawsze.

Gerszon Efros urodził się w 15 stycznia 1890 roku w Serocku, w którym u progu nowego stulecia życie mieszkańców mijało zaskakująco sennie. Wydarzenia, które miały miejsce w świecie zewnętrznym i ogólnie w świecie żydowskim, takie jak wojny, rewolucje, strajki, niepokoje, przebudzenia syjonistyczne i socjalistyczne itp., docierały do ​​miasta tylko bladym rezonansem. Od czasu do czasu do miasta przyjeżdżał mówca syjonistyczny, a oni z niecierpliwością słuchali jego przemówienia. Z ust do ust rozmawiali o znajomej osobie, która roznosiła zakazane zaproszenia do okolicznych rolników i o tym, jak żandarmi (policja) będą jej szukać we wszystkich zakamarkach.[1]

Niezwykłą czcią otaczano serockiego rabina Josefa Lewinsztajna, uznawanego za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli swojego pokolenia w historii polskich Żydów. Dzieci w wieku pięciu lub sześciu lat rozpoczynały naukę u Abrahama Lejba, niskiego mężczyzny o promiennej twarzy[2], który prowadził własną szkołę przy ulicy Kościuszki. Kiedy poznały alfabet, modlitwy oraz podstawy Tory, przenosiły się w inne miejsce na dalszą naukę.

Kiedy Gerszon miał dziesięć lat, zmarł jego ojciec. Został pochowany na cmentarzu trzy kilometry za miastem, przy drodze do Pułtuska, za dużym tartakiem i w blasku przejrzystej rzeki Narwi. Serock był wówczas dość biednym miasteczkiem, z którego wiele osób wyjeżdżało. Miasto stopniowo pustoszało. Mały chłopiec musiał po raz pierwszy dokonać życiowego wyboru i udać się w drogę. Gerszon zabrał z Serocka pierwsze wspomnienia muzyki. Często leżąc w łóżku, słyszał ludowe piosenki, którejego mama wraz z towarzyszkami śpiewały do późnej nocy podczas pracy w warsztacie krawieckim. Zapamiętał także dźwięk fletu, na którym grał jeden z rolników na rynku, przy którym stał ich dom.

Mojżesz Fromberg, dziadek Gerszona, był kantorem i kierownikiem synagogalnego chóru w Widzewie. To właśnie tam młody Efros odkrył swój talent, nauczył się podstaw śpiewu i muzycznej tradycji synagogalnej. Chór Fromberga był znany wśród wielu społeczności w centralnej Polsce i często uświetniał uroczystości w różnych miasteczkach. Różnorodne doświadczenia budziły w jego członkach chęć pogłębiania wiedzy muzycznej i judaistycznej. Kilkoro z nich wyjechało do Brześcia Litewskiego, a potem do Białegostoku, w celu dalszej nauki. W tej grupie znalazł się także Gerszon, który został nawet solistą słynnego chóru B’nai Jeshurun. W 1907 roku powrócił w rodzinne strony i na ponad rok został kierownikiem chóru synagogalnego w Zgierzu.

Niesamowity klimat ówczesnych okolic Zgierza dobrze oddają wspomnienia jednego z dawnych żydowskich mieszkańców: Jedną z największych radości mojego młodego życia był wyjazd do Łodzi. Nie było jeszcze pociągu ani międzymiastowego tramwaju elektrycznego, więc połączenie między Zgierzem a Łodzią odbywało się wozami konnymi. […] Podobała mi się podróż, która wiodła przez otwarte pola, grządki kwiatów, cudowne połacie lasów, które pociągały mnie swoją mroczną tajemnicą, i znowu przez połacie pól i winnic. Podróż była długa, a ja bardzo niecierpliwiłem się, aby zobaczyć wielkie miasto, które w oczach dziecka z małego, spokojnego miasteczka jawiło się jako potężne miasto wypełnione hałasem i cudami techniki. Zazdrościłem woźnicom, którzy mogli podziwiać je codziennie.[3]

Różnorodne dziedzictwo muzyczne, które Gerszon Efros poznał w kontaktach z kantorami, dyrygentami i chórzystami, pozostało z nim na zawsze. Ręcznie przepisywał utwory, które wzbudziły jego szczególne zainteresowanie. Kiedy musiał spakować się ponownie, w jego bagażu znalazł się szczególnie cenny pakunek – nuty.

W wieku dziewiętnastu lat Gerszon Efros stanął przed najtrudniejszą życiową decyzją. Groziło mu przymusowe wcielenie do rosyjskiej armii, a zatem za radą swojego wuja postanowił wyjechać do Palestyny. Ówczesny szlak wiódł przez Odessę – jeden z najbardziej znamienitych ośrodków kantoralnej i chóralnej muzyki synagogalnej. Oczekując na statek, Gerszon nie mógł powstrzymać się od odwiedzin jak największej liczby synagog, chłonąc uprawianą w nich sztukę. Po dotarciu na miejsce, porzucił wcześniejsze plany osiedlenia się w kibucu i szczęśliwym zbiegiem okoliczności podjął studia u pioniera żydowskiej muzykologii, legendarnego Abrahama Zvi Idelsohna w Jerozolimie. Od niego przejął dryg do wyszukiwania i analizowania starych, tradycyjnych melodii i skal. Kolejne życiowe decyzje nie podejmował już sam. Pewnego wieczoru Gerszon Efros udał się na kolację szabatową do domu Chaima Hurwitza, podczas której poznał jego córkę, Różę. W 1911 roku wszyscy podjęli decyzję o emigracji do Stanów Zjednoczonych. Rok później Gerszon i Róża zostali małżeństwem.

Nowy Jork dokładnie z tego okresu można podziwiać na jednym z najstarszych zachowanych filmów nagranych przez szwedzką firmę Svenska Biografteatern, dzisiaj dostępnym w jakości HD. Ulice miasta, które nigdy nie śpi, wypełnione są dorożkami i elegancko ubranymi ludźmi, spacerującymi po świeżo ułożonych chodnikach. Przechodnie z zaciekawieniem zatrzymują wzrok na kamerze, której operatorzy z podziwem filmują nie tylko mieszkańców, ale także najnowsze osiągnięcia miejskiej infrastruktury i imponujące panoramy miasta. Gerszon Efros musiał być przekonany, że w końcu znalazł swoje miejsce na ziemi, do którego dążył całą młodość. Nie mylił się.

Po śmierci Mojżesza Fromberga Efros przejął jego manuskrypty, które stały się zalążkiem przyszłej kolekcji dzieł synagogalnych. W 1927 roku został kantorem w synagodze Beth Mordecai w Perth Amboy, New Jersey, w której posługiwał kolejne 30 lat. Bliskość Nowego Jorku umożliwiała mu kontakt z wieloma innymi kantorami oraz dawała dostęp do dziesiątków sklepów, antykwariatów i bibliotek, w których wyszukiwał muzyczną literaturę synagogalną. Z biegiem lat Gerszon Efros stał się znany również jako kompozytor. Jego dziełem życia jest sześciotomowa Antologia – potężny zbiór utworów własnych oraz innych kompozytorów w opracowaniu na kantora, chór i organy, obejmujący praktycznie wszystkie style muzyki synagogalnej z przestrzeni blisko 350 lat: Tom I – Rosz Haszana (1929), Tom II – Jom Kipur (1940), Tom III – Święta (1948), Tom IV – Szabat (1953), Tom V – Y’mot Hahol (dni powszednie, śluby, wspomnienia, Purim, Hanuka, 1957) oraz Tom VI – recytatywy na Rosz Haszana (1967). Nie jest jasne, czy miały powstać jej kolejne tomy.

Antologia to ogromy, fascynujący zbiór utworów muzyki synagogalnej, zawierający dzieła, z których wiele przetrwało do naszych czasów tylko dzięki pracy Gerszona Efrosa. Wiele z nich nigdy wcześniej nie zostało wydanych, druki innych nie były wznawiane. Ich źródłami są synagogi wschodniej Europy, bożnice w Niemczech i innych krajów środka i zachodu naszego kontynentu, utwory amerykańskich i izraelskich kompozytorów, jak również utrwalone w tradycji recytatywy, odpowiedzi, refreny i śpiewy zbiorowe. Przeplatane są one własnymi kompozycjami Efrosa, ukazującymi niezwykłą różnorodność kultury w realiach amerykańskich – czerpiącą z wielu tradycji, a jednocześnie wyrażającą nowoczesne podejście do podejmowanych zagadnień.

Wśród tak bogatego i wszechstronnego materiału muzycznego znajdujemy nazwiska kompozytorów i kantorów działających na ziemiach polskich. Obok wspomnianego Mojżesza Fromberga to: Jakub Weiss (1816  1981) – kantor wielu warszawskich synagog, którego utwory po latach zapomnienia zostały nagrane i wydane w 2023 roku, pierwszy raz w historii fonografii, Nissan Spivak (1824 – 1906) – kantor w Berdyczowie, Leo Low (1878 – 1860) – kierownik chórów w Wielkiej Synagodze w Wilnie, w Wielkiej Synagodze w Bukareszcie, a wreszcie w Wielkiej Synagodze na Tłomackiem w Warszawie, Adolph Katchko (1888 – 1958) – kantor Synagogi Nożyków w Warszawie, urodzony w Warcie i wykształcony w Kaliszu oraz Dawid Ajzensztadt (1889 – 1942) – legendarny i ostatni kierownik chóru Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. Większość ich muzyki nie przetrwałaby do naszych czasów, gdyby nie znalazły swojego miejsca w Antologii Gerszona Efrosa.


Musiał mieć do nich wyjątkowy i osobisty stosunek, gdyż związane one były z okresem dzieciństwa, pierwszej nauki i najgłębszymi wspomnieniami. O tym, że były one wciąż żywe w pamięci kompozytora świadczy jedyny jego utwór na organy solo, który włączył do Antologii – znajdujące się w IV tomie sielskie Pastorale Hebraique przenosi nas wprost na serocki rynek, po którym niósł się dźwięk pasterskiego fletu, a jednocześnie bazuje na żydowskich skalach liturgicznych, które Efros musiał już wtedy poznawać.

Dzięki oddaniu swojej pracy, wszechstronności oraz połączeniu talentu muzycznego z naukową wnikliwością, Gerszon Efros został jednym z najbardziej uznanych mistrzów muzyki synagogalnej w XX wieku. Wielokrotnie zapraszany był do prowadzenia wykładów i zajęć, w tym przede wszystkim w Hebrew Union College w Nowym Jorku. Był członkiem zarządów Academy for Adult Jewish Education of the United Synagogue i National Jewish Music Council oraz laureatem nagród najróżniejszych organizacji. Pracował również dla towarzystw: The Jewish Music Forum, The Jewish Liturgical Music Society of America i The American Society for Jewish Music. Pokazuje to nam, jak sprzyjające okoliczności życia społecznego pozwoliły mu nie tylko osiągnąć sławę, ale także popularyzować dzieło, które uczynił swoją życiową misją. Największym tego docenieniem był list, który skierował do Gerszona Efrosa sam Prezydent Stanów Zjednoczonych Dwight Eisenhower z okazji 70. urodzin kompozytora. Przez lata, dzięki żmudnej i zasługującej na szacunek konsekwencji, Pański muzyczny geniusz przysłużył się religijnej skarbnicy współwyznawców, ale także całej ludzkości.

Gerszon Efros zmarł 28 czerwca 1978 roku, do końca pracując, tworząc i ucząc. Przez 88 lat życia ugruntował muzyczne dziedzictwo nie tylko własne, ale i wielu kantorów i kompozytorów. Dzisiaj, poza wyjątkowymi dziełami muzycznymi, inspirować nas może również jego historia – o świadomym realizowaniu swojego życiowego celu, o nieprawdopodobnej systematyczności i wytrwałości, o odważnych życiowych decyzjach, o docenianiu różnorodności świata i o wspaniałych ideach, którym warto poświęcić swoje życie.


[1] Sefer Serotsk, ed. M. Gelbart, Tel Aviv 1971.

[2] Sefer Zgierz, mazkeret netsal le-kehila yehudit be-Polin, ed. D. Sztokfisz, Sh. Kanc, Z. Fisher, Tel Aviv, 1975-86.

[3] A Guide To The Unpublished Musical Works Of Gershon Ephros, „Musica Judaica” 11, nr 1 (1989).

PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW
AMBASADY STANÓW ZJEDNOCZONYCH W WARSZAWIE

Poglądy i opinie wyrażone na niniejszej stronie powinny być rozumiane wyłącznie jako poglądy autorów.

logo ambasada

PARTNER

Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi

logo centrum dialogu.png

PATRONAT

Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

logo polin.png

PATRONAT MEDIALNY

Magazyn Presto

logo presto

PATRONAT MEDIALNY

Polskie Centrum Informacji Muzycznej

logo polmic.png

PATRONAT MEDIALNY

Jewish.pl

logo jewish.png
bottom of page